ΓΑΛΗΝΟΥ: «ΟΤΙ ΤΑΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΡΑΣΕΣΙΝ ΑΙ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΕΠΟΝΤΑΙ»

Η επιστήμη της ιατρικής υπήρξε καθαρά ελληνική. Σε διάστημα 600 περίπου χρόνων, από το 460π.Χ. (έτος γέννησης του Ιπποκράτη) έως το 200μ.Χ. (έτος θανάτου του Γαληνού) πλήθος ανακαλύψεων επηρέασαν την ιατρική για τα επόμενα 1000 χρόνια.
Ο Ιπποκράτης (460-377 π.Χ.), πατέρας της ιατρικής, έκανε εξαιρετικά δύσκολες επεμβάσεις όπως διάνοιξη θώρακα, χρησιμοποιώντας κάθε λογής χειρουργικά εργαλεία με ιδιαίτερο βάρος και λεπτότητα κατασκευής όπως εγχειρίδια, κόφτες, νυστέρια, λαβίδες, καθετήρες, ενδοσκόπια κτλ.
Όμως, ο ιδρυτής της ανατομικής επιστήμης ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος (331-280 π.Χ.)  ήταν ο πρώτος που έκανε δημόσιες ανατομίες σε πτώματα ανθρώπων και  χρησιμοποιούσε εργαλεία δικής του επινόησης.

Αργότερα ο ανατόμος Γαληνός άφησε πίσω του μια τεράστια παρακαταθήκη από 500 έργα εκ των οποίων σώθηκαν 175.

Περιληπτική παρουσίαση της διδακτορικής διατριβής της Αθηνάς Δ. Μπάζιου που έχει εκδοθεί από το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών το 2011

Ο Γαληνός από την Πέργαμο έζησε από το 129 έως το 216μ.Χ. Μέχρι πρότινος επικρατούσε η άποψη ότι ο Γαληνός πέθανε το 199μ.Χ. Χάρη στη συνδρομή αραβικών πηγών και στη νεότερη χρονολόγηση κάποιων έργων του έως το 210, η χρονολογία θανάτου έχει μετατοπιστεί με ασφάλεια περίπου το 210μ.Χ.  

Ήταν ο σημαντικότερος ιατρός της αυτοκρατορικής περιόδου και ο μεγαλύτερος ιατρός της Αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη.

Το σωζόμενο σήμερα έργο του υπολογίζεται ότι καλύπτει περίπου 16.000 σελίδες στη στερεότυπη έκδοση του Kuhn ή περίπου το 1/10 της λογοτεχνικής παραγωγής από τον Όμηρο έως το 350μ.Χ. ενώ τα χαμένα του συγγράμματα υπολογίζονται περίπου σε διπλάσια από τα σωζόμενα.

Ασχολήθηκε όχι μόνο με την ιατρική, αλλά και με τη φιλοσοφία, τη ρητορική και τη φιλολογία (γραμματική, υπομνηματισμό), με αποτέλεσμα να μνημονεύεται από τους μεταγενέστερους όχι μόνο ως ιατρός αλλά και ως φιλόσοφος. Η φήμη του επηρέασε καθοριστικά την ιατρική σε Ανατολή και Δύση για περισσότερους από 15 αιώνες.

Η πραγματεία του «Ότι ταις του σώματος κράσεσιν αι της ψυχής δυνάμεις έπονται» έχει χαρακτηρισθεί ως ένα από τα καλύτερα έργα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιατρική, την ψυχολογία και τη φιλοσοφία.

Το ύφος του κειμένου είναι χαρακτηριστικά γαληνικό με εκτεταμένη χρήση αντιθέσεων, υπερβατών, σύνθετων ρημάτων, ρητορικών ερωτήσεων και περιφράσεων.

Πρόκειται για ένα κείμενο που ο Περγαμηνός ιατρός κατατάσσει στα «προς την Πλάτωνος φιλοσοφίαν ανήκοντα». Εδώ εξετάζεται το πολυσυζητημένο θέμα της σχέσης μεταξύ σώματος και ψυχής. Αφορμάται από τον αριστοτελικό ορισμό της ψυχής ως είδους του σώματος για να καταλήξει στην υλιστική άποψη ότι η ψυχή ακολουθεί το σώμα ή, σε πιο ακραία διατύπωση, «δουλεύει τω σώματι».

Ο Γαληνός εξαρτά τις δυνάμεις της ψυχής και τον ηθικό βίο γενικότερα από οργανικούς παράγοντες, όπως η κράση του σώματος, κατ’ εξοχήν πεδίο δράσης των ιατρών και του ιδίου. «Αποδεικνύοντας» ότι κάθε διανοητική βλάβη και ηθική παρέκκλιση εξαρτάται από την κράση του σώματος, αποδίδει στον ιατρό αρμοδιότητες που παραδοσιακά ανήκουν στους φιλοσόφους.  

Με αυτήν την πραγματεία πολεμικής, κυρίως εναντίον των φιλοσόφων της εποχής του, ο Γαληνός διεκδικεί για την ιατρική τον πρωταρχικό ρόλο για την επίτευξη της ηθικής και διανοητικής τελειότητας και της ευτυχίας των ανθρώπων.

Περιεχόμενο της πραγματείας

 Στο κεφάλαιο 1 ο Γαληνός παρουσιάζει το θέμα, θεωρία στην οποία δηλώνει ότι κατέληξε μετά από προσωπική έρευνα με τη βοήθεια των δασκάλων του και των αρίστων φιλοσόφων.

Στη συνέχεια στο κεφάλαιο 2 ξεκινά την τεκμηρίωση της άποψής του από την παρουσίαση των διαφορών που απαντούν στη συμπεριφορά των μικρών παιδιών και αποκαλύπτουν τις διαφορετικές δυνάμεις της ψυχής τους, και τη διαφορετική φύση της.

Στο κεφάλαιο 3 πραγματεύεται το θέμα της ουσίας της ψυχής και με υποθετικά επιχειρήματα «αποδεικνύει» ότι είναι κράση των τεσσάρων ποιοτήτων (θερμότητας, ψυχρότητας, ξηρότητας, υγρότητας).

Στο κεφάλαιο 4 υποστηρίζει ότι οι δυνάμεις της ψυχής δεν επηρεάζονται μόνον από τη θερμότητα και την ψυχρότητα, αλλά και από την υγρότητα και την ξηρότητα, όπως λέει ότι πίστευε ο Πλάτων. Καταλήγει ότι δεν πρέπει να επαινούμε ή να κατηγορούμε τους ανθρώπους, διότι δεν ευθύνονται οι ίδιοι για το ήθος τους, αλλά η κράση του σώματός τους.

Στη συνέχεια στο κεφάλαιο 5 αναφέρεται στις δύο βασικές σχολές της φιλοσοφίας σχετικά με την ουσία του κόσμου, Ατομικοί και Επικούρειοι φιλόσοφοι από τη μια πλευρά, Στωικοί, Πλατωνικοί και Αριστοτελικοί από την άλλη.

Στο κεφάλαιο 6 επανέρχεται στον Πλάτωνα για να υπενθυμίσει ότι και εκείνος υποστήριζε ότι η ψυχή βλάπτεται από την κακοχυμία του σώματος.

Στο κεφάλαιο 7 υποστηρίζει ότι και ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι δυνάμεις της ψυχής ακολουθούν την κράση του σώματος παραθέτοντας αποσπάσματα από τα έργα «περί ζώων μορίων και Των περί τα ζώα ιστοριών».

Στο κεφάλαιο 8 ενισχύει περαιτέρω τις απόψεις του επικαλούμενος τον Ιπποκράτη στο έργο του «Περί αέρων, υδάτων, τόπων», ο οποίος υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι επηρεάζονται από τον τόπο κατοικίας τους και τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες τόσο στα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά, όσο και στη συμπεριφορά, τα ήθη και την ευφυία.   

Στο κεφάλαιο 9 απευθύνεται στους Πλατωνικούς φιλοσόφους της εποχής του για να τους επισημάνει ότι έχουν απομακρυνθεί από τη διδασκαλία του Πλάτωνος, εφόσον υποστηρίζουν ότι το σώμα επηρεάζει την ψυχή μόνο όταν αυτό νοσεί.

Στο κεφάλαιο 10 συνεχίζει να κατακρίνει τους Πλατωνικούς φιλοσόφους της εποχής του υπενθυμίζοντάς τους όσα έγραψε ο Πλάτων στους «Νόμους» και στον «Τίμαιο» σχετικά με την πόση του οίνου και τις επιπτώσεις στην ψυχή. Ερμηνεύοντας τον Πλάτωνα γράφει ότι παρά το γεγονός ότι για τον καλό ή τον κακό χαρακτήρα των ανθρώπων υπεύθυνη είναι η ίδια η φύση τους, αυτοί μπορούν να γίνουν καλύτεροι μέσα από την εκπαίδευση, την άσκηση και τη σωστή διατροφή.

Στο τελευταίο κεφάλαιο 11 συνοψίζει τις απόψεις του και καταλήγει ότι η ρίζα του κακού βρίσκεται μέσα μας, και γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει να αναζητούμε καλούς παιδαγωγούς, για να εμποδίσουν την αύξηση της κακίας στις ψυχές μας, και παράλληλα να προσπαθούμε μέσα από τη σωστή δίαιτα να εξασφαλίσουμε σύμμετρη σωματική κράση, η οποία με τη σειρά της εξασφαλίζει συμμετρία στις δυνάμεις της ψυχής. 

Η Παράδοση

 Το έργο του Γαληνού ήταν ιδιαίτερα γνωστό στον ισλαμικό κόσμο, όπως προκύπτει από τον μεγάλο αριθμό μεταφράσεων των πραγματειών του στα συριακά και τα αραβικά που έγιναν τη χρυσή περίοδο του αραβικού πολιτισμού (8^ο-9^ο αιώνα μ.Χ.) στη Βαγδάτη στον Οίκο της Σοφίας, σπουδαίο κέντρο μεταφραστικής δραστηριότητας και πνευματικής δημιουργίας. Υπεύθυνος ήταν ο Hunain ibn Ishaq γνωστός στη Δύση με το όνομα Johannitius, ιατρός, συγγραφέας πραγματειών ποικίλου περιεχομένου και μεταφραστής.

Οι συριακές μεταφράσεις δεν σώζονται σήμερα. Η αραβική μετάφραση έχει βέβαια κάποιες αδυναμίες και μειονεκτήματα, όπως είναι αναμενόμενο, αν σκεφθεί κανείς ότι δεν έγινε απευθείας από τα ελληνικά, αλλά από συριακή μετάφραση που βασίστηκε σε ελληνικό κείμενο. Τα σφάλματα όμως είναι περιορισμένης έκτασης σε σχέση με την ποιότητα των γραφών που διασώζει. Έτσι την καθιστά μοναδικό μάρτυρα του προτύπου της, ελληνικού χειρογράφου που σωζόταν τον 9^ο αιώνα και δε σώζεται σήμερα.  

 Η πραγματεία παραδίδεται σε 8 χειρόγραφους κώδικες, οι οποίοι είναι:

Ρώμη: Vallicell B93 (anc. 21), 14^ος αιώνας

Φλωρεντία: Laurent. gr 56. 15, 15^ος αιώνας

Μόναχο: Monac. gr. 109, 15^ος αιώνας

Ρώμη: Vatic. Reg. gr. 154, 15^ος αιώνας

Βιέννη: Vinlob. Phil. Gr. 303, 16^ος αιώνας

Παρίσι: Paris. Coislin. 336, 16^ος αιώνας

Μόσχα: Mosq. Sinodal. Gr 260, 16^ος αιώνας

Zeist: Stiftsbibl. 66, 16^ος αιώνας

Ο πρώτος μεταφραστής της πραγματείας στα λατινικά ήταν ο Νικόλαος από το Ρήγιο και η πραγματεία παρουσιάστηκε στον 1^ο τόμο των Galeni Opera Omnia του Diomedes Bonardus στη Βενετία το 1490. Η μετάφραση έχει γίνει κατά λέξη με βάση το ελληνικό της πρωτότυπο το οποίο είναι χαμένο σήμερα, γι’ αυτό και είναι πολύτιμη.

Για πρώτη φορά στα ελληνικά εκδόθηκε το 1525 (editio princeps Aldina, στον πρώτο από τους 5 συνολικά τόμους των έργων του Γαληνού) με τον τίτλο: «Γαληνού βιβλίον ότι τα της ψυχής ήθη ταις του σώματος κράσεσιν έπεται». Επιμελητής της έκδοσης ήταν ο Giovanni Battista Opizo σε συνεργασία με λόγιους της εποχής.

Την πρώτη μετάφραση στη γαλλική γλώσσα εκπόνησε ο Jean Le Bon ιατρός του βασιλιά Καρόλου ΙΧ, στο Παρίσι το 1557.

Η πραγματεία εκδόθηκε ολόκληρη για πρώτη φορά στη δίγλωσση έκδοση του Rene Chartier ο οποίος συγκέντρωσε τα έργα του Ιπποκράτους και του Γαληνού σε 13 τόμους (1639-1679).

Το 1891 το κείμενο εκδόθηκε για πρώτη φορά με τον τίτλο «Ότι ταις του σώματος κράσεσιν αι της ψυχής δυνάμεις έπονται» από τον Muller στα Scripta Minora.